Terugblik Netwerkdag archeologie 2023: conflict, oorlog en onderdrukking in Zuid-Holland

Dagvoorzitter Marielle Hendriks trapte de dag af met een interessante vraag aan het publiek: "waar denk je aan bij het woord conflictarcheologie?" De antwoorden varieerden van militaire associaties tot persoonlijke ervaringen en zowel fysieke als emotionele elementen. Hierna namen sprekers Luc Amkreutz (conservator collectie prehistorie Rijksmuseum van Oudheden en hoogleraar Public Archaeology Universiteit Leiden), Nancy de Jong-Lambregts (promovendus Universiteit Tilburg), Arjen Bosman (directeur Military Legacy, specialist modern oorlogserfgoed) en Ruurd Kok (archeoloog en journalist) ons mee naar archeologisch onderzoek, van de prehistorie, middeleeuwen, Tweede Wereldoorlog tot aan de Koude Oorlog. De lezingen werden afgesloten met drie mooie rondleidingen verzorgd door Stichting Kasteel van Rhoon.

Zijn we van nature gewelddadig?

Conflict en geweld lijkt niet specifiek aan één periode te zijn gebonden. Al bij de mobiele jagers-verzamelaars uit het mesolithicum zijn sporen van strijd te vinden. Het gaat hier wel vooral om incidenteel en kleinschalig geweld. De ontdekking van het massagraf van Talheim veranderde ons eerdere beeld van de vreedzame prehistorische mens, en lijkt te wijzen op een toename in schaal, van interpersoonlijke strijd naar wat we nu als oorlog beschouwen. Betekent dit dat gewelddadigheid alleen maar is toegenomen? Dat valt niet met zekerheid te zeggen, maar archeologen kunnen wel een langetermijnperspectief schetsen.

Meer dan militair

Conflictarcheologie gaat verder dan alleen het militaire verhaal, zoals alle sprekers benadrukten. Dit levert interessante nieuwe inzichten op, soms zelfs over erfgoed dat we al lang op een bepaalde manier bekijken. Wat blijkt? Kastelen zijn niet alleen militaire bolwerken, ze hebben een veelzijdiger karakter en functie dan we dachten. De diverse omliggende gebouwen, zoals havens, stallen, kapellen en pakhuizen, laten zien dat vele mensen hun bestaan te danken hadden aan het kasteel en andersom. Om de middeleeuwse samenleving beter te begrijpen, is het belangrijk om de rollen van kastelen in hun omgeving in kaart te brengen. Er is namelijk lang niet altijd strijd gaande. Ook het omgekeerde is waar: dingen die niet direct militair van aard lijken kunnen met strijd te maken hebben. Kijk daarom met een open blik en maak gebruik van diverse bronnen.

De ethische kant van conflictarcheologie

Vondsten die getuigen van conflict, vooral uit recentere perioden, kunnen bij mensen verhalen, emoties, ervaringen en herinneringen oproepen met betrekking tot familie, vrienden of henzelf. Denk bijvoorbeeld aan de namen van Nederlandse militairen die archeologen ontdekten op verschillende objecten bij Vliegkamp Valkenburg. Of aan sporen uit de Koude Oorlog die velen nog bewust hebben meegemaakt. Dergelijke ontdekkingen brengen complexe vraagstukken met zich mee.

Daarnaast staan oudere sporen vaak verder van ons af, wat er nog wel eens toe leidt dat we anders met deze resten omgaan dan wanneer deze recenter zouden zijn. Het is belangrijk om hierover na te denken en je hiervan bewust te zijn. Kunnen bijvoorbeeld botresten van mensen die slachtoffer zijn geworden van geweld tentoongesteld worden? Het is aan de archeoloog om zorgvuldig af te wegen hoe we respectvol omgaan met zulke sporen en met de emoties en reacties die ze kunnen oproepen.

Zorg voor bekendheid

Aan de sprekers en de deelnemers werd ook de vraag gesteld of conflictarcheologie als een op zichzelf staande subdiscipline moeten worden gezien, of juist als onderzoeksthema binnen perioden. Doe het allebei! Beschouw het als onderdeel van de archeologie; het is een belangrijk fenomeen binnen samenlevingen. Bovendien wordt de geschiedenis vaak geschreven door winnaars; conflictarcheologie biedt de gelegenheid om juist de verhalen te vertellen die anders mogelijk niet verteld zouden worden. Het is van groot belang om een toegewijde groep mensen te hebben die zich specifiek toelegt op dit onderwerp, bijvoorbeeld om onderzoekskaders en -vragen te formuleren. 

Niet alleen archeologen zijn verantwoordelijk voor het voortzetten van dit onderzoek; expertise is ook aanwezig binnen talloze historische verenigingen, musea en archeologische werkgroepen. Samenwerking en kennisuitwisseling zijn essentieel. Veel belangrijk kaartmateriaal en informatie over perioden van conflict, zoals de locaties van bunkers en schuilkelders, zijn versnipperd of verloren gegaan, zelfs bij gemeenten. Het is van groot belang om gezamenlijk deze informatie te verzamelen en conflict breder te onderzoeken. Het starten van een dialoog en het delen van verhalen kunnen soms een kettingreactie teweegbrengen; mensen worden aangemoedigd om zelf op zoek te gaan naar de geschiedenis in hun omgeving. Begin dus met bewustwording, zowel in onderwijs als bij bijeenkomsten.

Hoe nu verder?

Conflictarcheologie gaat verder dan het slagveld en militaire acties. Het gaat over de impact op samenlevingen, werpt diepgaande vragen op over de oorsprong van geweld en brengt een emotionele en ethische kant met zich mee. Wat is er nu nodig? Tijdens de bijeenkomst werden er verschillende voorstellen gedaan, zoals het vergroten van de bewustwording over wat conflictarcheologie is en wat het kan betekenen, het inventariseren van sporen en thematiek, verdere onderzoeksmogelijkheden en een stevige verankering in het beleid.

Er werd ook gepleit voor een krachtig netwerk om dit thema voortdurend op de agenda te houden. Het Erfgoedhuis zal de komende tijd verkennen hoe zo’n netwerk voor conflictarcheologie vorm kan krijgen. Wil je hierover meedenken of verkennen wat dit netwerk voor jou kan betekenen? Meld je dan aan door te mailen naar Nick Warmerdam (warmerdam@erfgoedhuis-zh.nl).