"Voor veel historische interieurs is het inmiddels 5 over 12"

Historische interieurs in Nederland en Zuid-Holland

Harrie Schuit van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) deed dienst als hoofdspreker en ging in op begripsvorming van interieurs en het belang van onderlinge samenhang, afwerking, nagelvaste en roerende onderdelen. Hij liet zien dat er in Zuid-Holland veel bijzondere historische interieurs te vinden zijn. Hierin had hij ook aandacht voor het immateriële erfgoed, zoals de verbinding met historische gebeurtenissen, waardoor je het verhaal levend kan houden. Vaak is onduidelijkheid over wat precies beschermd is in het interieur. Schuit raadt daarom aan de leeswijzer van het monumentenregister eens door te nemen. Ook brengt de RCE publicaties uit over interieurs. Denk hierbij aan praktische handleidingen voor het behoud van specifieke onderdelen zoals stucplafonds. Deze publicaties kun je vinden op de website van de RCE. Verder faciliteert de RCE een interieurplatform, waarvoor jaarlijks een bijeenkomst wordt georganiseerd. Lees op de website van de RCE meer informatie over dit platform. Op 27 maart 2024 is de volgende bijeenkomst gepland.

Van veel monumenten is onbekend hoe het met het interieur gesteld is en ondertussen gaat er veel verloren. Het aantal rijksmonumenten met potentieel waardevolle interieurs ligt op maar liefst 8.425. Inventariseren is daarom belangrijk. De RCE publiceerde een stappenplan met praktische tips. Het mooiste voorbeeld is volgens Schuit de Stichting Interieurs in Fryslân die dit provinciaal heeft opgepakt. Een samenwerking tussen kleine gemeentes in Oost Achterhoek, die gezamenlijk erfgoedbeleid hebben gemaakt met aandacht voor het interieur, is een goed voorbeeld voor gemeenten.

In de reacties kwamen er vragen over advertenties op Funda waarbij in de visualisaties monumentale interieurdelen waren verwijderd. Voor kopers is dan niet duidelijk dat voor het maken van dergelijke veranderingen een omgevingsvergunning verplicht is.

Inventarisatie van historische interieurs in Amsterdam-Zuid

Coert Krabbe, architectuurhistoricus bij de gemeente Amsterdam, deelde zijn ervaringen met interieurinventarisatie in Amsterdam-Zuid tussen 2007 en 2012. Krabbe legde uit dat veel aanwijzingen van rijksmonumenten in de 20ste eeuw plaatsvonden op basis van het exterieur; met de verwachting dat er ook waardevol interieur aanwezig was. Andersom ontstond de vraag hoe het zit met gebouwen die niet beschermd zijn, maar waar zich wel historische interieurs bevinden. Dit vormde de aanleiding voor de inventarisatie in Amsterdam-Zuid, waarbij eigenaren werden benaderd, zij het dat slechts een klein deel daadwerkelijk deelnam. Op basis hiervan is veel kennis opgedaan, zijn mooie publicaties gemaakt en er kwamen verborgen parels tevoorschijn, zoals de interieurs van de Joodse architect Napoleon Le Grand.

Er werd geëxperimenteerd met bescherming door middel van bewustwording: niet verbieden maar eigenaren enthousiasmeren, stimuleren en informeren, in de hoop dat zij zelf zorg zouden dragen voor het behoud van het interieur. De praktijk bleek echter weerbarstig en ondanks deze inspanningen werden complete interieurs toch uit panden gesloopt. Uiteindelijk is daarom toch besloten om interieurs formeel aan te wijzen, hoewel dit helaas niet wil zeggen dat het behoud meteen gegarandeerd is; er gaat nog steeds veel verloren. Erfgoedverenigingen spelen een cruciale rol bij de inventarisatie en speuren bijvoorbeeld Funda af op bijzondere interieurs, om vervolgens aanwijsverzoeken in te dienen. Het blijft echter een uitdaging om vanwege de privésfeer van woningen effectief toezicht te houden en handhaving te waarborgen.

Interieurinspecties, de praktische kant van interieurbehoud

Aan Bram van der Wende van Monumentenwacht Noord-Brabant was het de taak om de praktische kant van interieurbehoud te behandelen. De kerntaak is het voorkomen van verval door het nemen en bevorderen van preventieve maatregelen en het adviseren van eigenaren. Hoewel elk interieur uniek is, deelde Van der Wende enkele algemene tips. Bij kerkgebouwen is het bijvoorbeeld raadzaam om jaarlijks of halfjaarlijks alle objecten te inspecteren en schoon te maken. Voor locaties met meerdere verantwoordelijken, inclusief externe schoonmaakbedrijven, is het essentieel om een duidelijk plan met verantwoordelijkheden te hebben. Wie doet wat en ook hoe vaak? Objecten hebben namelijk een eigen vervalproces.

Verder noemde Van der Wende enkele veelvoorkomende schadefactoren per type interieuronderdeel. Schade voorkomen kan soms met simpele dingen. Bijvoorbeeld even die vloermat aan de kant leggen om te laten drogen. Of wat minder enthousiast zijn met het poetsen van metaal, zeker wanneer dat met agressieve schoonmaakmiddelen gebeurt. Hij waarschuwt ook voor het herstellen van de schade zonder de oorzaak aan te pakken. Zeker bij wisseling van eigendom of beheerders is dit een belangrijk aandachtspunt. Dagvoorzitter Marielle Hendriks wijst hierbij op de door online cursusvideo's van Erfgoedhuis Zuid-Holland voor erfgoedvrijwilligers, waaronder één over het schoonmaken van collecties (zie hieronder).

Behoud religieuze interieurs

Anique de Kruijf is hoofd erfgoed in kerken en kloosters bij Museum Catharijneconvent. Steeds meer kerkgebouwen en kloosters verliezen hun functie, wat betekent dit voor de historische interieurs? Museum Catharijneconvent volgt drie lijnen:

• Eigenaren: om eigenaren te informeren over hun bezit, voert het museum inventarisaties uit. Deze worden vastgelegd in de databank Kerkcollectie digitaal. Alleen de juridisch eigenaar heeft toegang. Eigenaren zijn in eerste instantie verantwoordelijk, maar kerkrentmeesters weten dit niet altijd. Sommige collecties zijn daarom nog niet, of heel lang geleden, geïnventariseerd. Het museum kan de rol van interieurwacht opvangen in provincies waar deze ontbreekt. Zij geven daarom ook cursussen over erfgoedzorg en begeleiden veel kerken bij herbestemmingen.
• Publiek: om meer mensen enthousiast te maken voor het behoud van religieus erfgoed wordt ook gewerkt aan bewustwording en draagvlak. Bijvoorbeeld via publicaties. Omdat interieurs echter ervaren moeten worden, is het Grootste Museum van Nederland opgericht. Dit is een samenwerking met synagogen, kerken, tempels en moskeeën om de variëteit en rijkdom van het religieus erfgoed in Nederland te laten zien. Op alle locaties wordt gewerkt aan educatie en gastvrijheid.
• Overheden: vanwege het landelijke traject Kerkenvisies zijn ook overheden sinds een paar jaar belangrijke gesprekspartners. Inmiddels zijn al honderden vragen beantwoord. In themapublicaties, bijvoorbeeld 1965-1990, is in kaart gebracht in welke gemeenten zich bijzondere interieurs bevinden.

De Kruijf waarschuwde dat het voor veel kerkgebouwen "5 voor 12" is en voor de interieurs is het inmiddels zelfs "5 over 12." Zij moedigt daarom aan om hier alert op te zijn en Museum Catharijneconvent te benaderen.

Vragen en discussie

Tijdens de discussie kwamen uitdagingen naar voren waar bescherming, gebruik en eigenaarschap elkaar kunnen tegenwerken. Zo geeft een kerkeigenaar aan dat hij al 10 jaar bezig om nieuwe toiletten in het gebouw te realiseren maar hierbij telkens stuit op een afkeurende monumentenzorg. Een andere deelnemer geeft aan dat een gemeentelijke monumentenstatus alleen maar beperkingen geeft zonder dat er iets tegenover staat.

Voor rijksmonumenten zijn er regelingen als de Subsidie instandhouding rijksmonumenten (Sim) of de Woonhuissubsidie. Voor gemeentelijke monumenten verschilt dit per gemeente. Coert Krabbe geeft aan dat ook de adviesfunctie van gemeenten zinvol is voor eigenaren. Soms worden door aannemers voorstellen gedaan die slecht zijn voor het monument én de portemonnee van de eigenaar. Een second opinion kan dan helpen. Ook zijn er soms andere regelingen, zoals voor maatschappelijk vastgoed, waar monumenteigenaren gebruik van kunnen maken.

Voor verschillende grote monumenten geldt dat het lastig is voldoende vrijwilligers te vinden. Marielle Hendriks tipt de training Samen op zoek naar nieuwe vrijwilligers die door Erfgoedhuis Zuid-Holland wordt gegeven.

Daarnaast is het belangrijk om jongere generaties te betrekken en op te leiden. Het Erfgoedhuis werkt bijvoorbeeld samen met de IMC Weekendschool en de Monumentenwacht. Ook wordt gekeken hoe maatschappelijke diensttijd verbonden kan worden aan erfgoedplekken. Anique de Kruijf houdt een treffend pleidooi, dat we erfgoed wel op allerlei manieren kunnen bestuderen, maar dat er meer (technische) vakmensen nodig zijn om het in stand te houden.

Prijsuitreiking Kerk+Interieur

De dag werd afgesloten met de feestelijke uitreiking van de publieksprijs Kerk+Interieur! Vanwege de snelle afname van in gebruik zijnde gebedshuizen staat het behoud van veel kerkinterieurs onder druk. Om op deze interieurs de aandacht te vestigen is de Zuid-Hollandse publieksprijs Kerk+Interieur in het leven geroepen. Met de prijs willen het Erfgoedhuis en de provincie extra aandacht vragen voor dit markante erfgoed. Uit 42 inzendingen heeft de jury vijf bijzondere kerkinterieurs geselecteerd. Het publiek kon vervolgens stemmen, meer dan 1700 hebben dat gedaan. De Noorse Zeemanskerk kwam als winnaar naar voren en ontvangt een geldprijs van €1.000,- en een gratis interieurinspectie. Alle 5 genomineerden krijgen daarnaast een gratis 3D-scan van hun gebouw.