Meer dan een gebouw: als gemeente verder met religieus erfgoed

Ongeveer de helft van de gemeenten in Zuid-Holland heeft een kerkenvisie opgesteld. Maar na de kerkenvisie begint het eigenlijk pas echt: hoe vertaal je deze visie naar de praktijk? Drie gemeenten kwamen aan het woord om praktijkvoorbeelden te delen. De gemeenten Midden-Delfland, Den Haag en Westland hebben alle drie een eigen kerkenvisie opgesteld. Ieder met een andere invalshoek. 

Gemeente Midden-Delfland: binnen de kerkenvisie ook speciale aandacht voor het landschap 

Binnen gemeente Midden-Delfland zijn er nog zes kerkgebouwen met een religieuze functie over. Ook is er binnen de gemeente een cultuurhistorisch waardevol veenweidelandschap. Eugénie Klok, beleidsadviseur bij gemeente Midden-Delfland, geeft aan dat er binnen de kerkenvisie speciale aandacht is voor het landschap. Religieus erfgoed is namelijk meer dan alleen een gebouw: kerktorens vormen bakens in het landschap en kerkenpaden verbinden deze kerken binnen het landschap. Maar hoe nu verder? Volgens Klok is het onderhouden van contact met eigenaren, en daarmee het opzetten van een netwerk, heel belangrijk. Op die manier kun je samen verder praten over vraagstukken als functiegebruik.

Gemeente Den Haag: kijk ook naar het maatschappelijke belang van een gebedshuis

De in 2020 opgestelde kerkenvisie van gemeente Den Haag focust zich op het maatschappelijk belang van een gebedshuis. Hoe behoud je de maatschappelijke functie bij een nieuwe bestemming? Gerard Hoogerwaard, beleidsadviseur bij gemeente Den Haag, vertelt dat bij multifunctioneel gebruik of leegstand wordt gekeken welke andere passende maatschappelijke functies geschikt zijn voor het gebouw en de omgeving. Hiervoor kun je als hulpmiddel een ‘kansenwaaier’ gebruiken. Verschillende voorbeelden van herbestemming kwamen vervolgens voorbij, zoals een boulderhal.

Gemeente Westland: zoek contact met de kerkeigenaren

Gemeente Westland zocht gericht contact met kerkeigenaren bij het opstellen van hun kerkenvisie. Zij stelden een aantal vragen, bijvoorbeeld over het onderhoud van het gebouw en het behoud van vrijwilligers. Dit vormde de basis voor de leerlijn ‘behoud het kerkgebouw’, ontwikkeld in samenwerking met ErfgoedAcademie. Binnen deze leerlijn, die bestond uit vijf bijeenkomsten met experts, werd stilgestaan bij de kerk zelf: wat is de missie en visie van kerk? Verder werd er breder gekeken: hoe ziet de omgeving van de kerk eruit? Wie zijn mogelijke gebruikers? Wat is financieel mogelijk? Ingrid Fijen, beleidsmedewerker bij gemeente Westland, vertelt dat iedere kerk zich in een andere fase van het proces bevindt. Er moet daarom goed worden nagedacht over de veranderingen die in een kerk worden aangebracht. En hierbij moet er ook rekening worden gehouden met de kerkgemeenschap. 

Tips uit de praktijk op een rijtje:

1. Onderhoud het contact met kerkeigenaren: waar lopen zij tegenaan? Extra tip: het is handig om één contactpersoon binnen de gemeente hiervoor aan te stellen.
2. Creëer een netwerk, via bijeenkomsten of zoals binnen gemeente Westland door middel van een leerlijn.
3. Om kerkeigenaren te laten zien wat de mogelijkheden zijn op het gebied van multifunctioneel gebruik kan een kansenwaaier als instrument worden ingezet.

Verschillende belangen binnen religieus erfgoed

Het programma werd afgesloten met een workshop vanuit de landelijke projectgroep religieus erfgoed, gegeven door Bo Jonk van MOOI Noord-Holland en Mathilde Waalders van het Gelders Genootschap. 

In 2024 is in samenwerking met de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG), Federatie Grote Monumentengemeenten (FGM), Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) en Programma Toekomst Religieus Erfgoed (PTRE) de landelijke handreiking: religieus erfgoed in beweging opgesteld. Deze handreiking bundelt verschillende praktijkverhalen en geeft handvaten hoe om te gaan met religieus erfgoed. Naar aanleiding van deze handreiking zijn werksessies door het hele land georganiseerd.

De werksessie werd vormgegeven aan de hand van een fictieve casus: een dorpskerk die op zoek is naar nevenfuncties. De aanwezigen kregen allemaal een rol inclusief standpunt toebedeeld. Zo werden alle groepen vertegenwoordigd: de kerkeigenaren, de kerkgemeenschap, de gemeenteambtenaren, de erfgoedvereniging en de omwonenden. Vervolgens werd het gesprek aangegaan. Al snel werd duidelijk dat er veel partijen en meningen zijn over de beoogde veranderingen, wat het des te belangrijker maakt om met deze partijen tijdig in gesprek te gaan.