Rondleiding door Nick Warmerdam (Foto: Floris Scheplitz / Erfgoedhuis Zuid-Holland)

Terugblik: De Tweede Wereldoorlog, een archief vol verhalen

9 juli 2025

Welke bronnen kun je gebruiken om het verhaal van de Tweede Wereldoorlog te vertellen? Wat vertellen deze wel (én niet)? Hoe kun je ze met elkaar verbinden? En hoe kom je dan tot een publieksvriendelijke publicatie? Dit stond centraal bij de bijeenkomst De Tweede Wereldoorlog: een archief vol verhalen, op 30 juni.

Opening

Den Haag stond de afgelopen periode in het teken van vrede en veiligheid: de internationale NAVO-top vond plaats, evenals de jaarlijkse Veteranendag. Gedeputeerde Meindert Stolk opende de bijeenkomst en verwees naar deze belangrijke gebeurtenissen tijdens het bijzondere Herdenkingsjaar 80 jaar Vrijheid.

Dit jaar organiseert de provincie Zuid-Holland diverse activiteiten in het kader van 80 Jaar Vrijheid, zoals de Kinderherdenking en Vrijheidsmaaltijden. Ook verwees de gedeputeerde naar de herdruk van de publicatie ‘De Bevrijding volgens ooggetuigen’, met indringende verhalen van 45 Zuid-Hollanders over de bijzondere dagen in mei 1945.

Puzzelen met bronnen

Welke bronnen kun je vinden over de Tweede Wereldoorlog, bijvoorbeeld over de regionale geschiedenis? En hoe kun je hiermee puzzelen om tot het ‘hele’ verhaal te komen?

Hjalmar Teunissen (Stadsarchief Vlaardingen) illustreerde deze puzzeltocht aan de hand van een foto. Op deze foto is een jeep met Amerikaanse soldaten in Zuid-Holland te zien. Opvallend, want de provincie was grotendeels bevrijd door Canadese troepen. Hij identificeerde een van de soldaten en zocht contact met hem. Teunissen werd zelfs uitgenodigd om langs te komen in New York. De Amerikaan vertelde daar dat zijn eenheid een tolk bij zich had op patrouille in Duitsland. Deze maakte zich zorgen over de veiligheid van zijn familie in Rotterdam. De Amerikaanse jeep is toen naar Nederland gereden, onder meer naar Rotterdam, Den Haag en Scheveningen, om familie van Nederlandse medewerkers op te zoeken.

Zoeken via websites van archieven maakt het uitvoeren van onderzoek vaak makkelijk. De zoekbalken van archieven zijn een bruikbare ingang, maar het is belangrijk hierbij rekening te houden met verschillende zoekopties en filters. Een belangrijke tip is daarom om ook het fysieke archief te bezoeken en deze ‘blaadje-voor-blaadje’ te doorzoeken.

Digitale toegankelijkheid en de digitaliseringsgraad van (lokale en regionale) archieven valt namelijk vaak nog tegen. De ervaring is dat het doorzoeken van het 'papieren archief' tot mooie ontdekkingen leidt. Zo vond Teunissen een bruine envelop met foto’s van de reconstructie van de moord op een lijfwacht van Anton Mussert in Vlaardingen, in een map waarin hij deze niet had verwacht aan te treffen. Hier is zijn meest recente publicatie ‘De Donkere Jaren van Vlaardingen (deel 4)’ op gebaseerd.

Belangrijk is ook om creatief te zoeken naar diverse bronnen en deze te combineren. Denk hierbij aan archieven zoals politiearchieven, het archief van de Oorlogsgravenstichting, het NIOD (Instituut voor Oorlogs-, Holocaust-, en Genocidestudies) en Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH). En maak ook gebruik van websites van lokale kranten, want deze zijn niet altijd via de krantenzoekmachine Delpher te vinden.

Ter afsluiting gaf Teunissen nog een aantal tips:

Help elkaar als onderzoeker; zie elkaar niet als concurrenten.
Noteer je bron; zodat je weet waar je dat ene document hebt gevonden.
Let op verouderd taalgebruik; schrijf je mens of mensch?
Pas op met een te lange aanloop; beschrijf niet de hele periode voor 1940.
Kijk uit met te lange citaten.
Stop je archiefonderzoek niet in 1945; kijk ook naar de jaren erna.
Laat je verhaal nalezen door een ander.

Tweede Wereldoorlog in het provinciaal archief

En welke sporen van de Tweede Wereldoorlog kun je terugvinden in het provinciaal archief? Dit wordt beheerd - en ontsloten - door het Nationaal Archief (NA). Peter Diebels is sinds 2013 provincie-archivaris. In die rol houdt hij toezicht, bijvoorbeeld op de archieven die bij provincie Zuid-Holland worden gevormd en op het proces van selectie en overbrenging. Ook zet hij zich in voor de promotie van het archief.

In het provinciaal archief kun je (papieren) archieven vinden, die de provincie Zuid-Holland als orgaan in de periode 1814-2013 heeft gevormd. Ook is de prachtige kaartencollectie hier te raadplegen.

Over de Tweede Wereldoorlog is in de provinciale archieven echter weinig te vinden: een groot deel van het provincie-archief is verloren gegaan tijdens het zogenaamde Vergissingsbombardement van de Geallieerden op 3 maart 1945. Het toenmalige provinciehuis is toen grotendeels vernietigd.

In het huidige provinciehuis ligt een gedenkplaat aan de bestuurlijke en ambtelijke gevallenen van provincie Zuid-Holland. Over twee personen op deze plaat was tot op heden geen informatie bekend. Door verschillende bronnen bij elkaar te brengen, is de persoon B.C.J.H. Faber, bediende bij Provinciale Waterstaat, in kaart gebracht. Onder meer door het archief van de Oorlogsgravenstichting en van de Arbeidsinzet te combineren, is zijn persoonlijke verhaal deels gereconstrueerd.

De fotocollectie van het provinciaal archief is ook te vinden via het Nationaal Archief. Hier vind je onder meer foto’s van de bunkers bij de voormalige dierentuin in Den Haag, de huidige locatie van provinciehuis Zuid-Holland.

Via het programma van de Erfgoedlijnen zet provincie Zuid-Holland zich in voor onder meer de Atlantikwall; om het verhaal over de Tweede Wereldoorlog te vertellen.

Een beeld zegt meer dan 1000 woorden (?)

Foto’s uit de Tweede Wereldoorlog worden vaak gebruikt voor onderzoeken en als illustratie voor publicaties. Maar hoe doe je onderzoek met én over foto’s van deze periode?

Fotoarchieven uit de Tweede Wereldoorlog zijn vaak op talloze plekken te vinden; bij onderzoeksinstituten en archieven, maar ook bij particulieren. Onderzoeker en archeoloog Nick Warmerdam vertelde bijvoorbeeld dat hij werd gebeld door een familie van wie de moeder tijdens de Tweede Wereldoorlog in een fotowinkel in Leiden had gewerkt. Zij had de fotonegatieven bewaard van foto’s die gemaakt waren door Duitse soldaten. Een prachtige bron van informatie: Nederland bekeken door de lens van de bezetter.

In de fotografie van de oorlog is een duidelijke lijn te herkennen: aan het begin van de oorlog zie je ontspannen Duitse soldaten, de strijd verliep immers in hun voordeel. Ook werden Duitsers gestimuleerd om de Nederlandse cultuur te leren kennen: dit leverde bijvoorbeeld foto’s op van Duitse soldaten in de bollenvelden. Hoe verder de oorlog vorderde, des te meer kwamen er foto’s van militaire scènes, zoals kanonnen langs de Atlantikwall. Het maken van deze foto’s was verboden, maar Duitse soldaten deden het vaak toch. Mede door een tekort aan chemicaliën om ze mee te ontwikkelen, nam het aantal foto’s in de loop van de oorlog af.

Een ander belangrijk thema waren de verwoestingen van de oorlog. Ramptoerisme was de Duitse soldaten niet vreemd. De meest gefotografeerde plek door Duitse soldaten was Rotterdam, na het Bombardement in 1940.

Bij het onderzoeken van foto’s, is het belangrijk om de vragen Wie, Wat, Waar, Wanneer te stellen. Ook het onderzoeken van de verdere (fysieke) context is belangrijk: is het bijvoorbeeld een foto die uitgesneden is? Zo is de beroemde foto van de Joodse jongen uit het ghetto in Warschau onderdeel van een grotere foto en een map. Daarnaast kan de foto onderdeel zijn van een fotoalbum: hoe is dit album gevormd, door wie en met welk doel? Bovendien staat er vaak achter op de foto’s extra informatie vermeld. Ten slotte is het gebruik van archieven in het buitenland, zoals het Bundesarchiv in Duitsland en diverse archieven in Engeland, belangrijk om het historische verhaal te kunnen reconstrueren.

Warmerdam heeft recent met Jeroen Rijpsma het boek ‘Gewapend met karabijn en camera. Duitse soldatenkiekjes Zuid-Holland 1940-1945’ over fotoarchieven gepubliceerd.

Tijdens de pauze konden bezoekers een bezoek brengen aan de tentoonstelling ‘Dromen over vrijheid’ in het Provinciehuis. Het middagprogramma stond in het teken van een optionele stadswandeling langs locaties uit de Tweede Wereldoorlog. Warmerdam vertelde aan de hand van het genoemde boek ‘Gewapend met karabijn en camera’ over zichtbare en onzichtbare sporen van de oorlog in de stad. Een andere rondleiding ging langs het depot van het Nationaal Archief en de lopende tentoonstelling Op de vlucht voor Hitler, met speciale aandacht voor onderzoek en archiefstukken met betrekking tot de Tweede Wereldoorlog.

Het verbinden van bronnen is dus cruciaal om het hele verhaal van de Tweede Wereldoorlog te kunnen vertellen. Gelukkig zijn veel bronnen digitaal beschikbaar, bijvoorbeeld via de zoekhulpen van het Nationaal Archief. Tijdens de presentaties werd duidelijk dat het ook belangrijk is om het fysieke archief te raadplegen en ooggetuigen te spreken. En gebruik foto’s hierbij niet alleen als illustratie, maar juist ook als bron voor een artikel of publicatie. Want ook na het herdenkingsjaar 80 Jaar Vrijheid zal de interesse in deze historische periode nog voortduren.