"Als we agrarische objecten én de verhalen niet bewaren, gaat die kennis verloren"

Ellen werkt samen met collega’s van provinciale erfgoedhuizen, de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, het Nederlands Openluchtmuseum en het Fries Landbouwmuseum om het belang van dit bijzondere type erfgoed onder de aandacht te brengen. Ook het Centrum voor Agrarische Geschiedenis (CAG) in Leuven, België, draagt bij met haar specifieke expertise. 

Je zet je in voor het beheer en behoud van agrarische objecten en collecties. Wat zijn dit voor collecties?

“Het gaat om een enorme variatie. Aan de ene kant heb je kleine, alledaagse gebruiksvoorwerpen: hooivorken, melkemmers en zaaigereedschap. Aan de andere kant zijn er juist de grote landbouwmachines, zoals trekkers, dorsmachines en ploegen. Daarnaast gaat het ook om beeldmateriaal zoals foto’s en films, en soms zelfs textiel of kledingstukken die verbonden zijn met het boerenleven.

Juist die diversiteit maakt het waardevol, maar ook kwetsbaar. Een museum kan besluiten om landbouw niet langer als thema te voeren, waardoor een collectie in de vergetelheid raakt. Particulieren en verzamelaars bewaren hun spullen vaak met liefde, maar zonder plan voor de toekomst. Dan dreigt erfgoed te verdwijnen.

We hebben in Nederland nu geen duidelijk beeld van deze collecties: het is onbekend wat waar te vinden is. Er zullen vast veel dubbelingen zijn, maar ook veel ontbrekende objecten. Samen met eerdergenoemde partijen bouwen we aan een netwerk. We willen kennis over deze collecties ontwikkelen en delen. zodat we uiteindelijk een representatief archief van het landbouwerfgoed kunnen opbouwen.”

Waarom is het zo belangrijk om kennis over deze collecties te bewaren?

“De afgelopen eeuwen hebben binnen de landbouw diverse transities plaatsgevonden die invloed hebben gehad op de bedrijfsvoering, het landschap, de gebouwen en de collecties. De objecten zijn waardevol, maar minstens zo belangrijk is de kennis die eraan verbonden is. Een werktuig zegt op zichzelf niet zoveel als je niet meer weet waarvoor het werd gebruikt. 

Die kennis kan bovendien opnieuw relevant worden. Neem de landbouwtransities van nu, die sterk beïnvloed worden door klimaatverandering. Plots kijken onderzoekers weer naar oude gewassen of methodes, omdat die verrassende inzichten kunnen bieden. Als we de objecten én de verhalen niet bewaren, gaat die kennis verloren.

Persoonlijk vind ik dat een belangrijk punt: als de collectie er niet meer is, heb je ook het verhaal niet meer. En zonder dat verhaal begrijpen we onze geschiedenis een stuk minder goed.”

Tegen welke uitdagingen lopen beheerders van deze objecten en collecties aan?

“Particuliere verzamelaar vragen zich vaak af: wat gebeurt er met mijn verzameling als ik er zelf niet meer ben? Regelmatig horen we dat familie geen belangstelling heeft, waardoor waardevolle objecten verdwijnen.

Musea hebben een andere uitdaging. Landbouwgeschiedenis krijgt niet altijd prioriteit, waardoor collecties uit depots verdwijnen of worden afgestoten.

Een extra uitdaging vormen de grote landbouwmachines uit de 20e eeuw. Die zijn belangrijk omdat ze de omslag naar mechanisatie markeren, maar zijn groot, zwaar en lastig te bewaren. Veel zijn inmiddels al verloren gegaan. En dan is er nog de kwetsbaarheid van bijvoorbeeld foto’s en films, die alleen onder de juiste omstandigheden bewaard kunnen blijven. Kortom: er zijn veel praktische én inhoudelijke uitdagingen op het gebied van beheer en behoud.

Juist daarom is samenwerking belangrijk: betrokkenen kunnen elkaar versterken en gezamenlijk bepalen wat behouden moet blijven en hoe dat het beste kan.”

Waarom is digitalisering en registratie van deze collectie zo belangrijk?

“Digitalisering zorgt ervoor dat kennis behouden blijft, zelfs als een object verloren gaat of niet meer bewaard kan worden. Met foto’s, films en een goede beschrijving heb je in ieder geval nog iets tastbaars voor de toekomst. Belangrijk is dat je niet alleen noteert wat een object is, maar ook hoe het werd gebruikt.

Een mooi voorbeeld kwamen we onlangs tegen: de aalschaar. Dit viswerktuig werd gebruikt door poldermolenaars om aal te vangen en zo hun inkomen aan te vullen. Een molenaar kreeg er onlangs een van een familielid die lang op de molen had gewoond. 

Zo ontving een molenaar van een familie, die lang op de molen had gewoond, recentelijk een aalschaar. Het object en het verhaal hoorden echt bij die molen. Het object en het verhaal hoorden echt bij die plek. Zonder registratie zou dit unieke verhaal verloren zijn gegaan.

De cursus Starten met digitalisering van je agrarische collectie op 8 oktober is daarom zo waardevol: deelnemers leren niet alleen registreren, maar ook hoe ze de verhalen rond objecten kunnen vastleggen. Zo wordt erfgoed niet alleen bewaard, maar ook ontsloten voor anderen.”

Welke stappen kan een particulier, museum of erfgoedorganisatie zetten om zijn agrarische collectie te behouden?

“Begin met overzicht scheppen. Ga eens rustig zitten en maak een indeling: welke soorten objecten heb ik, hoeveel zijn het er en kan ik daar deelcollecties in onderscheiden? Dat kan bijvoorbeeld op basis van type object, maar ook op basis van materiaal of periode. 

Daarna kun je gaan kijken: wat zijn mijn topstukken? Welke objecten zijn voor mij of voor de gemeenschap het meest waardevol, omdat ze bijvoorbeeld uniek zijn of omdat er een mooi verhaal aan verbonden is?

En tenslotte: zoek ondersteuning en kennis. Er zijn cursussen en bijeenkomsten waar je leert hoe je start met registratie en digitalisering van objecten. Je hoeft het niet alleen te doen, er is een netwerk van mensen die met dezelfde vragen worstelen. En door samen te werken, zorg je ervoor dat agrarisch erfgoed zichtbaar en toekomstbestendig blijft.”

Heb jij een (deel)collectie landbouwgereedschappen, machines of foto's in je schuur of museum en wil je deze digitaal vastleggen? Meld je dan aan voor de cursus Starten met digitalisering van je agrarische collectie op 8 oktober van Erfgoedhuis Zuid-Holland. Samen zorgen we ervoor dat de verhalen van ons agrarische verleden niet verloren gaan, maar juist gedeeld worden met nieuwe generaties.

Meer tips

• In 2022 organiseerden diverse provinciale erfgoedhuizen de online bijeenkomst Zaaien en oogsten: landbouwcollecties in de schijnwerpers. Hier kwamen experts en beheerders van landbouwcollecties samen om kennis uit te wisselen en informatie op te doen. De presentaties van de bijeenkomst zijn via de website van Erfgoedvrijwilliger te downloaden en terug te kijken.
• Op 22 oktober organiseert de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) een bijeenkomst over roerend agrarisch erfgoed. Meer informatie vind je op de website van de RCE.