Bunkers als beschutting tegen de storm: terugblik Archeologie van de Tweede Wereldoorlog

Buiten raasde storm Benjamin over het land, maar in de bunkers van het Atlantikwall Museum Noordwijk was daar niets van te merken. In de beschutting van het gangenstelsel en de bunkers opende Nick Warmerdam (Erfgoedhuis Zuid-Holland) de bijeenkomst voor een volle zaal en nam de deelnemers mee in het programma en het thema van de dag. Hierbij haalde hij ook kort enkele voorbeelden aan en mogelijkheden voor subsidieaanvragen om zelf projecten te kunnen starten.

Noordwijk is een bijzonder voorbeeld van hoe vrijwilligers in meer dan twintig jaar tijd hebben gewerkt aan de totstandkoming van een indrukwekkend museum. Dat vergde veel inzet, van het verkrijgen van vergunningen tot het zware fysieke werk van het uitgraven van tientallen meters gangenstelsel en bunkers, en het vervolgens inrichten van het complex. De huidige situatie vormt een schril contrast met hoe de vrijwilligers het terrein ooit aantroffen.

Atlantikwall Museum Noordwijk - Van regionaal naar nationaal museum

André van der Niet, vicevoorzitter van het Atlantikwall Museum Noordwijk, heette iedereen namens het museum van harte welkom en vertelde in een inspirerende presentatie over het ontstaan van het museum, de enorme hoeveelheid werk die in de afgelopen jaren is verzet en de plannen voor de toekomst. Een van de ambities is om uit te groeien tot een nationaal museum; een doel waar de stichting al flinke stappen in heeft gezet en de komende jaren verder aan zal werken.

Het inspirerende verhaal van André kreeg extra kracht tijdens de rondleiding door de noordgang en de museumbunker. Daar werd duidelijk wat meer dan twintig jaar aan vrijwilligerswerk kan opleveren: een indrukwekkend museum, met veel inzet en doorzettingsvermogen behouden en beleefbaar gemaakt. Noordwijk is daarmee een prachtig voorbeeld van wat een burgerinitiatief kan bereiken.

Na de rondleiding volgde het inhoudelijke deel van de dag, met drie presentaties waarin niet de archeologen, maar de burgerinitiatieven centraal stonden.

Vinetaduin: natuurherstelwerkzaamheden met koppelkansen

Tijdens de bijeenkomst vertelde Peter de Krom (adviseur ZHL) over de natuurherstelwerkzaamheden in het Vinetaduin, een gebied met vijf lagen krijgsgeschiedenis, waar bijzondere koppelkansen zijn ontstaan tussen natuurontwikkeling en militair erfgoed.

Peter is geen archeoloog, maar werkt al jarenlang autodidact aan het behoud van Atlantikwall-erfgoed in de regio. In een vroeg stadium werd hij betrokken bij het project, waarbij vanaf het begin rekening werd gehouden met de aanwezigheid van bunkers en andere resten van de Atlantikwall. Om zorgvuldig met dit erfgoed om te gaan, is een speciaal rapport opgesteld. Hoewel het terrein formeel was vrijgegeven, vermoedde Peter dat er tijdens de werkzaamheden sporen en vondsten aan het licht zouden komen. In overleg met Archeologie Rotterdam (BOOR) zijn toen snel praktische afspraken gemaakt over hoe hiermee om te gaan en is het onderzoek van start gegaan. Dit was zeker in het veld pionieren.

Tijdens de werkzaamheden werden meerdere bunkers, loopgraven en veldversterkingen vrijgelegd, gemarkeerd en gedocumenteerd. Ook werden vondsten apart verzameld voor later onderzoek. Ondanks beperkte tijd en middelen ligt er nu een waardevolle dataset die als basis kan dienen voor verdere samenwerking met vrijwilligers, inwoners en archeologen.

Peter wist bovendien een sterke samenwerking tot stand te brengen tussen archeologen, terreinbeheerders, explosievenopspoorders en detectorzoekers. Deze integrale aanpak leverde veel kennis op en vormt een inspirerende casestudy voor toekomstige projecten. Er wordt zelfs gedacht aan een expositie in een van de bunkers, om de verhalen en vondsten met het publiek te delen.

Bart Corver (Archeologie Rotterdam) benadrukte dat het project in het Vinetaduin laat zien hoeveel sporen van de Tweede Wereldoorlog er nog in en rond Rotterdam aanwezig zijn. Binnen de gemeente leeft de vraag of dit erfgoed meer bescherming en aandacht verdient. Het onderzoek in het Vinetaduin biedt waardevolle inzichten om daar verder over na te denken, en om samen te ontdekken wat dit erfgoed vandaag nog te vertellen heeft en wat we hier in de toekomst mee kunnen.

Bunkerdorp in Egmond

Voor de tweede lezing werd er een uitstapje gemaakt naar Noord-Holland. Tom van Hooff van Stichting Bunkerdorp vertelde over het onderzoek naar de oorlogsjaren in Bergen en het bijzondere bunkercomplex aan de rand van het voormalige vliegveld Bergen.

De stichting staat nog aan het begin van haar ontwikkeling en is met een groep enthousiaste vrijwilligers druk bezig het terrein toegankelijk te maken, nieuwe structuren vrij te leggen en zowel verhalen als objecten vast te leggen. Daarbij ontstaan soms ook spanningsvelden: hoe coördineer je vrijwilligers goed, hoe leg je vondsten verantwoord vast, en wanneer beschouw je iets als erfgoed of juist als afval? Terechte vragen die ook in de zaal tot levendige discussie leidden.

Tom benadrukte dat niet alleen de oorlogsjaren, maar ook de tachtig jaar daarna, waarin het gebied verschillende functies heeft gehad, waardevolle verhalen bevatten. Dat vraagt echter veel van een stichting die grotendeels op vrijwilligers draait en er moeten dan ook keuzes worden gemaakt.

Om te laten zien hoe Stichting Bunkerdorp hier nu mee omgaat en verder wil groeien, nam Tom de deelnemers mee in de geschiedenis van het complex, de uitgevoerde werkzaamheden en de onderzoeksresultaten die al in diverse publicaties zijn verschenen. De stichting richt zich nadrukkelijk niet alleen op de fysieke objecten, maar juist op de verhalen en verbindingen die ze kunnen leggen tussen verleden en heden.

Tom sloot af met een oproep aan de aanwezigen om mee te denken en samen te werken. Dankzij het goede contact met gemeenten, instellingen en organisaties ziet de toekomst van Bunkerdorp Egmond er veelbelovend uit.

Primeur! Tweede Wereldoorlogerfgoed in kaart

De middag werd afgesloten met een mooie primeur: de introductie van de GIS-kaart van de Tweede Wereldoorlog van Stichting Menno van Coehoorn. Hiermee werd een nieuwe stap gezet in het beter in kaart brengen en ontsluiten van resten uit de Tweede Wereldoorlog.

Hoewel er al veel onderzoek wordt gedaan naar militaire erfgoedelementen uit deze periode, zijn de resultaten nog niet altijd even goed toegankelijk. Stichting Menno van Coehoorn werkt daarom aan een interactieve digitale GIS-kaart van de Atlantikwall, zodat deze informatie beter beschikbaar wordt voor onderzoekers, vrijwilligers en geïnteresseerden.

Voor dit project is een speciale werkgroep Tweede Wereldoorlog opgericht. Iedereen die wil bijdragen, kan meewerken aan het project. Geïnteresseerden kunnen contact opnemen met Raphaël Smid of het Erfgoedhuis voor meer informatie en doorverwijzing naar de stichting.

Benieuwd hoe de nieuwe kaart eruit zal zien? Neem alvast een kijkje:

• De GIS-kaart met forten, vestingen en linie (tot 1940)
• De GIS-kaart van de Koude Oorlog (1945–1991)

Doorverwijzer

Zelf met archeologie en de Tweede Wereldoorlog aan de slag? Kijk dan onderstaande linkjes voor meer informatie, waaronder over subsidieregelingen, of mail met Nick Warmerdam:

• Subsidie Publieksbereik Archeologie van Provincie Zuid-Holland. Aanvragen kan nog tot december.
• Erfgoedlijn Atlantikwall, met erfgoedtafel en subsidiemogelijkheden.
• Regeling Publieksarcheologie van het Cultuurfonds
• Samen met Portable Antiquities of the Netherlands (PAN), wil het Erfgoedhuis graag kijken of een pilot mogelijk is voor het registreren van vondsten uit de Tweede Wereldoorlog. Belangstelling, neem dan contact op met Nick Warmerdam.