Nieuwe verhalen, nieuwe gezichten in erfgoed

Levende geschiedenis kan de brug zijn tussen instelling en publiek

Jaap Hogendoorn werkte een tijd bij het Archeon, nu is hij zelfstandig ondernemer van zijn bedrijf Springlevend Verleden. Met dit bedrijf maakt hij archeologie en geschiedenis levend met historische producties. Door gebruik van de juiste kleding en gebruiksvoorwerpen worden jong en oud meegenomen op een reis door de geschiedenis. Bijvoorbeeld met nagespeelde historische evenementen, ambachtsdemonstraties en workshops. Levende geschiedenis helpt om meer bezoekers naar je organisatie te trekken.

Een paar tips:

• Werk vanuit de interesse van je publiek, maar blijf wel trouw aan je eigen verhaal. Belangrijk is dat alle details en het verhaal kloppen, anders doet dat afbreuk aan de uitstraling van je organisatie.
• Organiseer een dag voor scholen voordat je een evenement begint. Vaak komen leerlingen met hun ouders terug, ook nieuwe Nederlanders.
• Je hoeft geen groot evenement te organiseren. Workshops zijn ook goed. Maak ze makkelijk toegankelijk en kies onderwerpen die een breed publiek aanspreken, zoals duurzaamheid of technologie. Gebruik historische voorbeelden om te laten zien hoe deze thema’s zich door de tijd hebben ontwikkeld en nog steeds relevant zijn.
• Ambachtsdemonstraties of workshops, zoals koken, hebben een universeel karakter en zijn voor iedereen herkenbaar, ook voor mensen met een andere culturele achtergrond. Dat leidt vaak tot leuke gesprekken met bezoekers over hun eigen ervaringen.

Op zoek naar de stiltes in het archief

Maartje Duin is radio- en podcastmaker en bekend van De plantage van mijn voorouders en Mina en mevrouw. Archieven en oude documenten vertellen soms maar één kant van het verhaal (‘Geschiedenis wordt geschreven door de overwinnaars’). Je kunt dan samenwerken met mensen met een andere achtergrond, die met een ander perspectief naar het materiaal kijken. Zo kun je de ‘stiltes in het archief’ op een andere manier interpreteren.

Een concreet voorbeeld: Duin heeft adellijke voorouders die mede-eigenaar waren van een plantage in Suriname. Toen ze las over lijfstraffen bij tot slaaf gemaakten, zei ze: “Wat verschrikkelijk dat dit is gebeurd.” Haar mede-podcastmaker Peggy Bouva is een afstammeling van tot slaaf gemaakten en zei: “Wat goed dat ze in verzet kwamen!”

Bij het maken van Mina en mevrouw ging het over een Zeeuwse kasteelvrouw (de overgrootmoeder van Duin) en haar dienstbode. De families van Mina en Duin zagen de geschiedenis op een andere manier. Verhalen kunnen nieuwe betekenissen krijgen. Dat gebeurt als je ze bekijkt vanuit bijvoorbeeld klasse, gender of seksuele geaardheid.

Ook hier geldt dat het belichten van nieuwe perspectieven nieuw publiek aantrekt. Duin vertelde dat veel mensen bij haar lezingen zeggen dat zij zelf familie hadden die als dienstbode werkte.

Drempels wegnemen en toegankelijkheid vergroten

Hoe kun je als klein museum in een lastig gebouw toch de toegankelijkheid verbeteren? Het Atlantikwall Museum Den Haag is een museum dat een klassieke expositieruimte combineert met het open stellen van een aantal historische bunkers. Deze vormen de kern van het museum, maar zijn niet goed toegankelijkheid voor mensen met een beperking. Het komt voor dat vrijwilligers mensen in een rolstoel naar binnen dragen, maar dat is geen permanente oplossing. 

Peter Pronk deelde welke stappen (deels al uitgevoerd, deels gepland) acties het museum heeft gezet om meer mensen het museum te laten beleven. 

• Er is een audiotour, die helpt ook mensen met een visuele beperking.
• Praat in beelden: bezoekers met een visuele beperking mogen dingen voelen, zoals materiaal, beugels in de muur, watertank en de dikte van de betonnen muren. Het museum maakt ook een 3D-model van een bunker, zodat bezoekers ook de ruimtes kunnen voelen.
• In het museum hangen bordjes met toegankelijkheidsinformatie. Daarop staat bijvoorbeeld of een trap omhoog of omlaag gaat, hoeveel treden er zijn. Ook staan er waarschuwingen bij. zoals de doorloophoogte, versleten treden of roosters waar een stok in kan blijven hangen.
• Er komt een toren met traplift om de commandobunker beter toegankelijk te maken voor mensen in een rolstoel. 

Ook in Rijksmuseum Muiderslot wordt er veel aandacht besteed aan het toegankelijk maken van het museum. Net als in de bunkers van het Atlantikwallmuseum, heeft het kasteel een fysieke drempel die niet altijd weggenomen kan worden. Projectleider Publiekstoegankelijkheid Nitish Soundalgekar laat verschillende manieren zien waarop het museum toch voor verschillende bezoekers toegankelijk(er) wordt gemaakt. Zo is er aandacht besteed aan rondleidingen voor bezoekers met een visuele beperking en is de buitenruimte rolstoeltoegankelijk gemaakt. Naast fysieke elementen wordt ook geëxperimenteerd met andere manieren om het museum toegankelijker te maken voor een brede doelgroep. Er wordt samengewerkt met de bibliotheek, ingewikkeld taalgebruik wordt aangekaart en het museum gaat zelfs ‘naar buiten’ voor activiteiten in verzorgingshuizen. 

Het advies van Soundalgekar is: pak het stap voor stap aan, betrek verschillende doelgroepen en partijen bij je plannen en experimenteer!

Ga moeilijke onderwerpen niet uit de weg

Marjolein Kik en Iris Brandts, beiden educatief adviseur bij het Erfgoedhuis, en Maria Reinders-Karg van Stichting Stil Verleden vertelden over hun gezamenlijke lesproject over het koloniale en slavernijverleden van de voormalige buitenplaats Rusthoff in Sassenheim. 

In hun presentatie riepen ze het publiek op om moeilijke of beladen onderwerpen niet uit de weg te gaan. Juist deze thema’s bieden waardevolle kansen voor onderwijs. Ze deelden een aantal praktische tips voor het omgaan met ‘schurend erfgoed’ in de klas:

• Gebruik schurend erfgoed als kans om aan te sluiten bij de kerndoelen van het onderwijs, bijvoorbeeld bij het vak Burgerschap
• Wees niet bang dat leerlingen de erfgoedlocatie minder leuk gaan vinden, het maakt de plek juist interessanter
• Geef leerkrachten goede handvatten om het onderwerp bespreekbaar te maken
• Zorg voor een stevige basis van feitenkennis
• Laat ruimte voor emoties en het vormen van een eigen mening
• Betrek alle relevante partijen bij het proces
• Stel een klankbordgroep samen met leerkrachten en experts

Creatief programmeren: hondenpoten, free running en grenzen opzoeken

Claudia Thunnissen en Julia Chorus organiseerden het Footprint/Foodprintfestival in Park Matilo in Leiden. Het park ligt op de plek van het Romeinse fort Matilo, een belangrijk monument en sinds 2021 UNESCO-werelderfgoed. De wijk eromheen heeft veel sociale woningbouw en veel vluchtelingen. Hoe kun je die bewoners interesseren voor het archeologische erfgoed?

Het park wordt veel gebruikt om honden uit te laten. Tijdens het festival konden mensen de pootafdruk van hun hond in klei laten zetten, net als een oude Romeinse dakpan met een hondenpoot. Dit was erg populair. Verder waren er workshops over kaas maken zoals de Romeinen dat deden, een demonstratie schapen drijven en een optreden van een jazz-zangeres die in het Latijn zong.

Ericia de Fatima en Cilia Batenburg werken als programmamakers bij Open Monumentendag Rotterdam. Zij willen het programma verjongen, verbreden en verdiepen om meer mensen te bereiken. Dat doen zij door semenwerkingen te zoeken rondom actuele thema’s. Zo organiseerden zij in een opengesteld monument een modeshow van een jonge ontwerpster die gespecialiseerd is in zero-waste en duurzaamheid. Voor het thema Onderweg (2024) kwamen ze met het idee (‘wie zijn er nog meer onderweg?) samen te werken met Rush World Rotterdam. Ze gebruikten een historische scheepswerf voor een freerunning-event. Het leverde veel bekijks en spontane aanloop op, van jongeren en omwonenden uit wijken die normaalgesproken niet massaal op Open Monumentendag afkomen. 

Hun advies: kijk eerst wie/wat je leuk vindt om mee samen te werken, dan komt de inhoud (wat gaan we dan doen) vanzelf. ‘Gaat dit dan nog over erfgoed?’ ‘Goeie vraag’, aldus Ericia en Cilia, die je je altijd moet blijven stellen. ‘Zoek die grens op’, is hun eigen motto, ‘je komt er vanzelf achter wat voor jou werkt en wat niet’.

Kill je kabouter

‘Kill je kabouter’ is een voordracht van Rowan Huiskes (Erfgoedhuis Zuid-Holland) die om meerdere reden buiten de lijntjes kleurt. Met de ‘kabouter’ wordt een innerlijk stemmetje bedoeld (‘mensen luisteren toch niet’), een soort Calimerocomplex, een misplaatst gevoel van onbelangrijkheid. Door dit enigszins machteloze gevoel buiten de deur te schoppen (‘killen’) kun je jezelf oefenen in het trainen van creativiteit. Creativiteit is de kunst van het doorbreken van patronen, gewoontes, zekerheden en het leggen van nieuwe verbindingen. 

Tips voor creativiteit:

• Neem er de tijd voor
• Geef vrijheid! (niet alleen bij het kruisje tekenen)
• Beter met anderen (en dan vooral diegenen buiten je bubbel!)
• Niet alleen ‘ja en amen’
• Leer van fouten

Dus: probeer buiten de kaders te denken en zoek naar toegevoegde waarden, bijvoorbeeld bij festivals en musea. Zo kun je een breder draagvlak opbouwen en nieuwe doelgroepen bereiken – iets waar we allemaal naar op zoek zijn.

Verslag: met dank aan Willem Roose

Wil je meer weten? 

Ben je benieuwd naar de onderwerpen die die zijn besproken? Bekijk het aanbod van cursussen en bijeenkomsten van het Erfgoedhuis op in de agenda. Onze activiteiten zijn gratis en bedoeld voor erfgoedprofessionals en erfgoedvrijwilligers in Zuid-Holland. Soms zijn ook andere geïnteresseerden welkom. Dit staat bij elke cursus of bijeenkomst vermeld. Meld je aan voor onze nieuwsbrieven op op de hoogte te blijven.